مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله كمثل حبة انبتت‏سبع سنابل فی كل سنبلة مائة حبة والله یضاعف لمن یشاء والله واسع علیم; (1)
مثل كسانی كه در راه خدا انفاق می‏كنند همانند دانه‏ای است كه هفت‏خوشه برویاند كه در هر خوشه‏ای صد دانه باشد و خداوند برای هر كس كه بخواهد چند برابر می‏كند و خداوند گشایشگر داناست .
در تمام جوامع انسانی وقوع حوادث طبیعی چون سیل، زلزله، آتش‏سوزی و بروز مشكلات غیرارادی چون بیماری‏ها، تصادفات، و پدیده‏هایی از این قبیل باعث می‏شود گروهی از افراد نتوانند نیازهای زندگی خود و خانواده‏شان را تامین كنند . از جمله راه‏هایی كه دین اسلام، همانند سایر ادیان الهی، برای حل این مشكل توصیه كرده انفاق است . مسلمانان به مقتضای فطرت الهی و تعالیم قرآنی وظیفه دارند در مواقع خطر و بروز حوادث به یاری همنوعان خویش شتافته، آنان را در برخورد با مشكلات تنها نگذارند . خداوند رحمان در آیات متعددی از سوره بقره به این مهم پرداخته، وجود افراد خیر را همانند دانه‏هایی می‏داند كه در زمین مناسبی قرار گرفته و تبدیل به هفت‏خوشه و هفتصد دانه شده‏اند و زیبا این كه قرآن به جای تشبیه اعمال نیك افراد، خود افراد را چنین بابركت معرفی می‏كند و این اوج لطف و عنایت الهی به افراد شایسته است .

البته روییدن هفتصد دانه از یك دانه نیازمند دانه سالم، زمین مستعد، زمان مناسب و رسیدگی و حفاظت صحیح و مستمر است از این رو، خداوند در قرآن شرایط انفاق فی سبیل‏الله را چنین بیان می‏كند .

ومثل الذین ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله وتثبیتا من انفسهم كمثل جنة بربوة اصابها وابل فآتت اكلها ضعفین فان لم یصبها وابل فطل والله بما تعملون بصیر; (2)
و مثل كسانی كه اموال خود را برای طلب رضای خداوند و استواری روح خود انفاق می‏كنند، همچون باغی است كه در نقطه بلندی باشد و باران‏های درشت‏به آن برسد [و از هوای آزاد به حد كافی بهره بگیرد]، میوه خود را دو چندان بدهد و اگر باران درشتی نبارد، باران‏های ریز و شبنم بر آن می‏بارد [لذا همیشه این باغ شاداب و پرطراوت است] و خداوند به آن‏چه انجام می‏دهید بینا است .
این آیه به زیبایی نشان می‏دهد كه مؤمنان و انفاق‏كنندگان واقعی كسانی هستند كه تنها به خاطر خشنودی خدا و پرورش فضایل انسانی و تثبیت این صفات در درون جان خود، و به منظورپایان دادن به نگرانی‏ها و ناراحتی‏هایی كه بر اثر احساس مسئولیت در برابر محرومان در وجدان آن‏ها پیدا می‏شود، اقدام به انفاق می‏كنند . (3) در نقطه مقابل این گروه، كسانی هستند كه به قصد خودنمایی و ریاكاری انفاق می‏كنند . خداوند سبحان با آوردن تمثیلی زیبا، نتیجه عمل آنان را بربادرفته دانسته، می‏فرماید:
مثل او (ریاكار) همچون مثل سنگ خارایی است كه بر آن، (قشر نازكی از) خاك باشد، (و بذرهایی در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد، (و همه خاك‏ها و بذرها را بشوید) و آن را صاف (و خالی از خاك و بذر) رها كند . آن‏ها (ریاكاران) از كاری كه انجام داده‏اند، چیزی به دست نمی‏آورند، و خداوند، جمعیت كافران را هدایت نمی‏كند . (4)

یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما كسبتم ومما اخرجنا لكم من الارض ولا تیمموا الخبیث منه تنفقون ولستم بآخذیه الا ان تغمضوا فیه واعلموا ان الله غنی حمید; (5)
ای كسانی كه ایمان آورده‏اید! از بهترین و پاكیزه‏ترین چیزی كه به دست آورده‏اید و از آن‏چه ما برای شما از زمین رویانیده‏ایم انفاق كنید، و سراغ قسمت‏های ناپاك نروید تا از آن انفاق كنید، در حالی كه خود شما هم حاضر نیستید (به هنگام پذیرش اموال) آن‏ها را بپذیرید مگر از روی اغماض و اكراه (ناچاری) و بدانید كه خداوند بی‏نیاز و ستوده است .
ابی‏بصیر از امام صادق علیه السلام نقل می‏كند: آیه درباره كسانی نازل شد كه در ایام جاهلیت اموالی را از طریق مكاسب ناپسند به دست آورده بودند و قصد داشتند آن‏ها را در راه خدا انفاق كنند، خداوند آنان را از این كار نهی كرد و دستور داد از اموال پاك و حلال انفاق كنند . (6) نیز در تفسیر «مجمع‏البیان‏» از امام علی علیه السلام نقل شده است: این آیه درباره كسانی نازل گردید كه هنگام انفاق خرماهای خشك و نامرغوب را با خرمای خوب مخلوط می‏كردند و بعد انفاق می‏نمودند، به آن‏ها دستور داده شد كه از این كار بپرهیزند . (7)
روشن است كه این دو شان نزول هیچ منافاتی با هم ندارند و ممكن است آیه در مورد هر دو دسته نازل شده باشد، كه یكی ناظر به پاكی معنوی و دیگری ناظر به مرغوبیت مادی و ظاهری است .
از آن‏جا كه بعضی از مردم عادت دارند همیشه از اموال بی‏ارزش و آن‏چه تقریبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نیست انفاق كنند و این‏گونه انفاق‏ها علاوه بر این كه سود چندانی به حال نیازمندان ندارد، یك نوع اهانت و تحقیر نسبت‏به آن‏ها است و موجب تربیت معنوی و پرورش روح انسانی نیز نمی‏باشد، این آیه صریحا مردم را از این كار نهی می‏كند و آن را با دلیل لطیفی همراه می‏سازد و آن این كه، شما خودتان حاضر نیستید این‏گونه اموال را بپذیرید مگر از روی كراهت و ناچاری، چرا درباره برادران مسلمان، و از آن بالاتر خدایی كه در راه او انفاق می‏كنید و همه‏چیز شما از اوست، راضی به این كار می‏شوید . (8) به عبارت دیگر، هدف از انفاق، آراستن روح و جان به صفت ایثار و گذشت و پیراستن آن از بخل و خست است نه رهایی از دست اشیای بی‏ارزش و از كار افتاده كه حضورشان زندگی را از لطافت می‏اندازد . (9)

ان تبدوا الصدقات فنعما هی وان تخفوها وتؤتوها الفقراء فهو خیر لكم ویكفر عنكم من سیآتكم والله بما تعملون خبیر; (10)
اگر صدقات را آشكار بدهید كار خوبی است، ولی اگر آن‏ها را مخفی ساخته به نیازمندان بدهید، برای شما بهتر است و قسمتی از گناهان شما را می‏پوشاند و خداوند به آن‏چه انجام می‏دهید آگاه است .
تردیدی نیست كه انفاق آشكار و علنی در راه خدا و اختفای آن هر كدام اثر مفیدی دارد; زیرا هنگامی كه انسان به طور آشكار و علنی مال خود را در راه خدا انفاق می‏كند اگر انفاق واجب (خمس، زكات) باشد، گذشته از این كه مردم تشویق به این‏گونه كارهای نیك می‏شوند، از انسان این اتهام نیز رفع می‏گردد كه به وظیفه واجب خود عمل نكرده است، و اگر انفاق مستحب باشد، در حقیقت‏یك نحوه تبلیغ عملی است كه مردم را به كارهای خیر و حمایت از محرومان و انجام كارهای نیك اجتماعی و عام‏المنفعه تشویق می‏كند، و چنان‏چه انفاق به طور مخفی و دور از انظار مردم انجام شود، به طور قطع ریا و خودنمایی در آن كم‏تر است و خلوص بیش‏تر در آن خواهد بود; مخصوصا درباره كمك به محرومان، آب روی آن‏ها بهتر حفظ می‏شود و بر این اساس آیه فوق می‏گوید هر یك از دو كار، انفاق آشكار و نهان، خوب و شایسته است . (11) لكن از آن‏جا كه پایه اصلی دین و دینداری بر اخلاص است و عمل انسان هر چه خالصانه‏تر باشد به فضیلت نزدیك‏تر است، خداوند سبحان صدقه پنهانی را بر آشكار ترجیح داده می‏فرماید این برای شما بهتر است . (12) از امام صادق علیه السلام روایت‏شده است: خداوند فرموده زكات واجب را علنی ولی زكات مستحب را مخفیانه پرداخت كنید . (13) شاید دلیل آن باشد كه زكات واجب یك وظیفه عمومی، معمولی، و دور از ریاست . (14)

الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثم لا یتبعون ما انفقوا منا ولا اذی لهم اجرهم عند ربهم ولا خوف علیهم ولا هم یحزنون; (15)
كسانی كه اموال خود را در راه خدا انفاق می‏كنند، سپس به دنبال انفاقی كه كرده‏اند، منت نمی‏گذارند و آزاری نمی‏رسانند، پاداش آن‏ها نزد پروردگارشان (محفوظ) است، و نه ترسی دارند و نه غمگین می‏شوند .
طبق بیان این آیه در صورتی انفاق در راه خدا در پیشگاه پروردگار پذیرفته می‏شود كه به دنبال آن منت و چیزی كه موجب آزار و رنجش نیازمندان است نباشد . بنابراین، كسانی كه در راه خدا بذل مال می‏كنند ولی به دنبال آن منت می‏گذارند یا كاری را انجام می‏دهند كه موجب آزار و رنجش است، در حقیقت‏با این عمل ناپسند اجر و پاداش خود را از بین می‏برند .
آن‏چه در این آیه بیش‏تر جلب توجه می‏كند این است كه قرآن در واقع سرمایه زندگی انسان را منحصر به سرمایه‏های مادی نمی‏داند، بلكه سرمایه‏های روانی و اجتماعی را نیز به حساب آورده است . كسی كه چیزی به دیگری می‏دهد و منتی بر او می‏گذارد و یا با آزار خود، او را شكسته‏دل می‏سازد، در حقیقت چیزی به او نداده است; زیرا اگر سرمایه‏ای به او داده سرمایه‏ای هم از او گرفته است و چه بسا آن تحقیرها و شكست‏های روحی به مراتب بیش از مالی باشد كه به او بخشیده است . (16)
نكته دیگر این كه، در آیه شریفه، منت‏گذاردن و اذیت كردن، با واژه «ثم‏» كه به معنی فاصله زمانی است‏به كار رفته و این می‏رساند كه منظور قرآن تنها این نیست كه پرداخت انفاق مؤدبانه و محترمانه و خالی از منت‏باشد، بلكه در زمان‏های بعد نیز نباید با یادآوری آن منتی بر گیرنده انفاق گذارده شود، و این نهایت دقت اسلام را در خدمات خالص انسانی می‏رساند . (17)

قول معروف ومغفرة خیر من صدقة یتبعها اذی والله غنی حلیم;
گفتاری پسندیده و گذشت‏بهتر از صدقه‏ای است كه آزاری به دنبال آن باشد، و خداوند بی‏نیاز و بردبار است . (18)
این آیه منطق اسلام را در مورد ارزش‏های اجتماعی اشخاص و حیثیت مردم روشن می‏سازد و عمل آن‏هایی را كه در حفظ این سرمایه‏های انسانی می‏كوشند و ارباب حاجت را با گفتار نیكو و احیانا راهنمایی‏های لازم بهره‏مند كرده، و هرگز اسرار آن‏ها را فاش نمی‏سازند، از بخشش افراد خودخواه و كوته‏نظری كه در برابر كمك مختصری هزار گونه زخم زبان به افراد آبرومند می‏زنند و شخصیت آن‏ها را در هم می‏شكنند، برتر و بالاتر می‏شمرد . (19) در این راستا پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله وسلم می‏فرماید:
هنگامی كه حاجتمندی از شما چیزی خواست گفتار او را قطع نكنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت‏به او پاسخ بگویید، یا چیزی را كه در دست دارید در اختیارش بگذارید و یا به طور شایسته‏ای او را بازگردانید; زیرا ممكن است‏سؤال‏كننده فرشته‏ای باشد كه مامور آزمایش شما است تا ببیند در برابر نعمت‏هایی كه خداوند به شما ارزانی داشته، چگونه عمل می‏كنید . (20)

حال كه به بركت انقلاب و جان‏فشانی شهدا و گذشت ایثارگران، دولت و ملت ایران اسلامی و قرآنی شده‏اند، جا دارد اندیشمندان مسلمان و مسئولین امر، بخشی از وقت و اندیشه خود را صرف اجرای یكی از مهم‏ترین تعالیم اقتصادی قرآن یعنی انفاق فی سبیل‏الله كنند و با انتخاب روش‏ها و طراحی ابزارهایی نو و متناسب با زمان حاضر، اهداف الهی را تحقق بخشند . سازمان‏ها و نهادهای دولتی چون كمیته امداد امام خمینی رحمه الله، سازمان بهزیستی، سازمان حمایت از بیماری های خاص و برخی مؤسسات خصوصی قابل اعتماد مردم می‏توانند با طراحی ابزارهای مالی مناسب، انفاق‏های ریز و درشت مردم نیكوكار كشور اسلامی را جمع‏آوری كرده به صورت برنامه‏ریزی شده و با مطالعه كارشناسی در محل‏های ضروری و واقعی به شكل آبرومندانه هزینه كنند . در ادامه مقاله یكی از ابزارهایی كه با مقداری تغییر می‏تواند ابزار مناسبی برای مطالب پیش‏گفته باشد، مورد بررسی قرار گرفته، پیشنهادهایی جهت اصلاح آن ارائه می‏گردد .

از جمله ابزارهایی كه قابلیت دارد آموزه انفاق را با شرایط و ویژگی‏های قرآنی در جامعه نهادینه كند، اوراق اعتباری از نوع «كارت‏های ارمغان بهزیستی‏» است كه توسط سازمان بهزیستی منتشر شده و در دوره‏های زمانی مشخصی به مردم عرضه می‏شود، افراد با خریدن كارت‏های مذكور وجوه نقدی خود را در اختیار سازمان می‏گذارند تا در خدمات عام‏المنفعه و رسیدگی به محرومان از آن‏ها استفاده كند و سازمان به منظور تشویق مردم، بخشی از وجوه را به قید قرعه به عنوان جایزه به دارندگان اوراق می‏پردازد . لكن متاسفانه به دلیل بی‏توجهی یا كم‏توجهی، این كارت‏ها به آلات قمار و ابزار ثروت‏های بادآورده (اكل مال به باطل) بیش‏تر شبیه شده است . به نظر می‏رسد با انجام اصلاحاتی در آن‏ها و دقت نظر در تحقق اصلاحات، می‏توان ابزاری كارآمد با ویژگی‏های قرآنی و با رعایت كامل موازین فقهی، طراحی كرد .

در نظر گرفتن جوایز مادی وسوسه‏انگیز با به كارگیری شیوه‏های تند تبلیغاتی كه امروزه در كارت‏های ارمغان بهزیستی جریان دارد، انگیزه‏های انفاق و بخشش را در جامعه می‏خشكاند و افراد را به سمت‏یك قمار بزرگ و تصاحب یك ثروت بادآورده سوق می‏دهد و كم‏تر كسی با هدف كمك به محرومان و مستمندان یا مشاركت در امور خیر و عام‏المنفعه، اقدام به خرید اوراق می‏كند .
بایستی با اصلاح كمی و كیفی جوایز و انتخاب سوژه‏های مناسب تبلیغاتی و اجرای یك سری برنامه‏های فرهنگی، اهداف و انگیزه‏های مردم را به سمت انفاق فی سبیل‏الله و كمك به محرومان بكشانیم; به طوری كه فرد وجوه خود را نه به عنوان خرید اوراق بهادار، بلكه با نیت‏بخشش به مستمندان بپردازد و در مقابل، كارت ارمغان بهزیستی را به عنوان رسید دریافت كند .

سازمان و نهادی كه متصدی جمع‏آوری كمك‏های مردمی می‏شود بایستی وجهه مقبول اجتماعی داشته، از جهت جذب و نگهداری و مصرف درآمدهای مربوطه قابل اعتماد مردم باشد . اولین قدم برای ایجاد فضای اعتماد، داشتن برنامه شفاف و گویای كاری است; به طوری كه سازمان مذكور بتواند در پایان هر دوره مالی گزارش كاملی از میزان درآمدها، هزینه‏های جاری، تبلیغاتی و مصارف را برای مردم ارائه كند و افراد حقیقی و حقوقی ذی‏صلاح با نظارت و كنترل، آن گزارش را تایید كنند و در قدم بعدی لازم است‏با به تصویر كشاندن خدمات ارائه شده و نشان دادن آن‏ها از طریق تلویزیون و روزنامه‏ها و مجلات اعتماد مردم را افزایش داد . البته در این موارد حفظ آبروی انسان‏های نیازمند و شرافتمند و رعایت‏شئونات انسانی آن‏ها بر همه چیز مقدم است و نباید به بهانه تهیه گزارش، شخصیت افراد را لكه‏دار نمود . بر این اساس می‏توان با به تصویر كشیدن مراكز علمی، فرهنگی، ورزشی، دینی، خدماتی، بهداشتی و درمانی كه برای محرومین احداث شده و گزارش مكتوبی از هدایای نقدی به مستمندان، با مردم مؤمن و نوع‏دوست‏سخن گفت، و آنان را برای مشاركت در امر خیر تشویق كرد .

وضعیت فعلی جوایز از چند جهت اشكال دارد:
اولا، جوایز مورد نظر از محل درآمد اوراق فروخته شده تامین می‏شود كه شبهه قمار وجود دارد; چرا كه در حقیقت گروهی با خریدن اوراق مذكور پولشان را در یك جا جمع می‏كنند، بعد از طریق قرعه‏كشی بخشی از آن پول‏ها به تعدادی از آنان تعلق می‏گیرد و نوعا در چنین فرایندی برندگان خوشحال و بازندگان از این كه اموالشان به صرف قرعه نصیب گروهی غیرمستحق شده است، ناراضی‏اند . به جهت همین نكته است كه وقتی از حضرت امام خمینی از ماهیت‏بلیطهای اعانه ملی (21) كه ادعا می‏شد جهت امور خیریه مصرف می‏شود استفتا گردید جواب دادند:
اگر فرضا یك شركت‏یا مؤسسه پیدا شود و برای اعانت‏به مؤسسات خیریه از قبیل بیمارستان یا مدارس اسلامی بلیطهایی منتشر كند و مردم هم برای اعانت این مؤسسات مبلغی بدهند و آن شركت از مال خودش یا وجوهی كه از انتشار بلیط به دست می‏آید، با اجازه تمام پول‏دهندگان مبلغی به اشخاصی كه قرعه به نام آن‏ها بیرون می‏آید بدهد مانع ندارد، لكن این مجرد فرض است و بلیطهایی كه اكنون فروخته می‏شود و قرعه‏كشی‏هایی كه اكنون عمل می‏شود به این نحو نیست و پول بلیط و قرعه حرام است . (22)
در این فتوا حضرت امام راه خروج از قمار و حرمت را در این می‏بینند كه یا جوایز از اموال و دارایی خود مؤسسه پرداخت‏شود و یا این كه تمام كسانی كه پول داده‏اند اجازه چنین كاری را بدهند، و روشن است كه صورت دوم فرضی بیش نیست; چرا كه به یقین حداقل برخی از كسانی كه به قصد برنده شدن اقدام به خرید اوراق مذكور می‏كنند، بعد از قرعه‏كشی هیچ رضایتی ندارند كه پولشان به صرف قرعه در اختیار افرادی قرار گیرد . به عبارت دیگر، رضایت آنان موقع خرید همانند رضایت قمارباز قبل از قمار است، یعنی رضایت‏به شرط برنده شدن، و وقتی متوجه می‏شوند كه برنده نشده‏اند رضایتشان از بین می‏رود . بر این اساس اگر جوایز از محل درآمد اوراق باشد حداقل شبهه قمار وجود دارد .
ثانیا، كمیت و كیفیت جوایز به گونه‏ای است كه غالب خریداران اوراق، به تصاحب چند جایزه ردیف اول چشم دوخته‏اند و روشن است كه چنین جوایزی نصیب تعداد انگشت‏شماری می‏شود و همیشه بعد از قرعه‏كشی خیل عظیمی خود را بازنده و مال‏باخته تلقی می‏كنند كه اثر روانی تخریب‏كننده‏ای خصوصا روی جوانان دارد .
بنابراین پیشنهاد می‏شود:
1- جوایز از محل بودجه عمومی آن سازمان و توسط دولت پرداخت‏شود; به این معنا كه دولت اسلامی جهت نهادینه كردن انفاق و گسترش صدقات، هر ساله جوایزی را برای كمك‏كنندگان به محرومان در بودجه سازمان مربوطه (مثلا سازمان بهزیستی) در نظر گیرد . در این صورت كلیه وجوه جمع‏آوری شده از طریق توزیع كارت‏ها، به مصرف نیازمندان می‏رسد و هیچ فردی احساس نمی‏كند كه وجوه انفاقی او بی‏جهت و به صرف قرعه در اختیار دیگری قرار گرفته است . (23)
2- كمیت و كیفیت جوایز معقول و متعارف باشد; به این معنا كه به جای پرداخت مبالغی غیرمتعارف به تعدادی انگشت‏شمار (برای مثال یك جایزه سی میلیون تومانی، چند جایزه) . . . تعداد جوایز را افزایش داده مبلغ آن را كاهش دهند و این اگر چه در كوتاه مدت ممكن است اثربخش نباشد لكن در بلندمدت بهتر پاسخ می‏دهد; به جهت این كه بعد از چند دور قرعه‏كشی و برنده شدن افراد زیادی، این ذهنیت‏برای خیلی افراد شكل می‏گیرد كه امید زیادی برای برنده شدن وجود دارد .
3- سعی شود نوع جایزه با عمل خیرخواهانه تناسب داشته باشد; برای مثال، اگر در آگهی تلویزیونی به جای تبلیغات فعلی، وقتی اعلام شود با قرعه‏كشی جوایز دوره . . . ارمغان بهزیستی پنج‏خانواده برای حج تمتع، پنجاه نفر برای حج عمره، و دویست نفر برای زیارت مشهد مقدس و . . . برگزیده شدند، قطعا اثر معنوی بالایی برای جامعه ایجاد می‏كند .
نتیجه این كه اگر پیشنهادهای فوق اعمال شود افراد با اهدای بخشی از اموال خود به جهت‏حمایت از مستمندان برگه‏هایی را به عنوان رسید مشاركت در همیاری ملی دریافت می‏كنند (نه این كه خریداری كنند) سپس دولت‏برای تشویق افراد خیر و نهادینه كردن انفاق قرآنی جوایزی را به قید قرعه می‏پردازد . روشن است كه در این صورت نه شبهه قمار مطرح می‏شود و نه شبهه اكل مال به باطل . از طرف دیگر، انفاق‏های مردم به صورتی كه قرآن سفارش كرده با برنامه‏ریزی، بدون منت و آزار و بدون خودنمایی و ریا در اختیار مستحقان واقعی قرار می‏گیرد .